কপিলীপৰীয়া সাধু উপন্যাসখনি এখন নদী ভিত্তিক উপন্যাস । ১৯৩০ চনৰ পিছৰ সময়ৰ অন্তৰালত নৱকান্ত বৰুৱাদেৱে এই কাহিনীটো ৰচনা কৰিছে । উপন্যাসখনৰ কেন্দ্র হিচাপে নগাওঁ জিলাৰ কপিলীপৰীয়া অঞ্চল, ‘ভুৰবন্ধা গাওঁ’ৰ দুখীয়া ৰাইজসকলক সামৰি উপন্যাসখন ৰচনা কৰিছে । উপন্যাসখনৰ মূল কাহিনীভাগ কপিলী নদী, কপিনী নদীৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা বানপানী আৰু বানপানীৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা মানুহৰ দুখ-দুৰ্দশাৰ কথা ব্যক্ত কৰিছে ।
কপিলীপৰীয়া সাধুৰ মূল চৰিত্র হৈছে- ৰূপাই । ৰূপাই হ’ল ধীৰ সিং আৰু মাতৃ ৰঙিলীৰ তুলনীয়া পুত্র । লেখকে ৰূপাইক এটা অঘাইতং ল’ৰা, বৃত্তি পৰীক্ষা দিব পৰা সামর্থ্যবান
এজন ছাত্র, অন্যলোকৰ গোলাম, স্বাধীনতা সংগ্রামী, এজন মানৱ্তাবাদী ল’ৰা, সমাজ সচেতন
যুৱক আৰু এজন প্রেমিক স্বৰূপে উপস্থাপন কৰিছে ।
ৰূপাই বেথাৰাম পণ্ডিতৰ স্কুলত
পঢ়া-শুনা কৰিছিল । ৰূপাইৰ বন্ধু ভেদৌং, নোমল,
কোমল আদি সকলো ছাত্র বৰ অঘাইতং আছিল । সিহঁতে পঢ়া শুনা কৰাতকৈ কপিলী নৈত
মাছুৱৈসকলে মাছ মৰা দৃশ্যবোৰ চাই সময় অতিবাহিত কৰিছিল আৰু আনন্দ-উপভোগ কৰিছিল । আনবোৰ ছাত্রতকৈ ৰূপাই পঢ়াত কিছু উন্নত হোৱা বাবে ৰূপাই বৃত্তি পৰীক্ষা দিবৰ বাবে চহৰলৈ গৈছিল আৰু দীনবন্ধু উকীলৰ ঘৰত থাকি পৰীক্ষা দিছিল । কিন্তু বৃত্তি পৰীক্ষা পাছ নকৰাত, দেউতাকে (ধীৰ
সিং) ৰূপাইক খেতিৰ কামত লগাব বিচাৰিছিল
। তেনে সময়তে, ভঙুৱা ভকতৰ পৰামৰ্শ অনুসৰি ৰূপাইক দীনবন্ধু উকীলৰ ঘৰত
থাকিবলৈ দি এখন বাংলা স্কুলত নামভৰ্তি কৰাই দিছিল । উকীলনী আৰু লগুৱা হাৰিয়াই, ৰূপাইক ঘৰৰ প্রায়বোৰ কাম কৰিবলৈ
দিছিল আৰু ডাবি, ধমকনি, চৰ আদিও
দিছিল । কাম কৰি কৰি পঢ়াৰ সময় নোপোৱাৰ বাবে ৰূপাই পৰীক্ষাত ফেল কৰিব লগা হৈছিল ।
পৰৱৰ্তী সময়ত, ৰূপাই গান্ধীজীৰ সৰ্বভাৰতীয়
স্বাধীনতা আন্দোলনত অংশগ্রহণ কৰিছিল আৰু ফাটেকলৈ (Jail) যাব লগা হৈছিল । জেলত তেওঁ তিলক গোসাঁইক লগ
পাইছিল আৰু গান্ধীবাদী আদৰ্শৰ সৈতে পৰিচয় হৈছিল।
কিছুদিনৰ পাছত, ৰূপাইৰ দেউতাক ধীৰ সিঙৰ
মৃত্যু হৈছিল । তেওঁলোকৰ গাওঁৰ সাতোলা নামৰ এজন মানুহে ৰূপাইৰ জন্ম ৰহস্যৰ কথা ৰূপাইক ব্যক্ত কৰিছিল । ধীৰ সিঙৰ দেউতাকে নাতিৰ মুখ চাবলৈ আশা
কৰিছিল যদিও তেওঁলোকৰ ল’ৰা-ছোৱালী নোহোৱত বৰ দুখ পাইছিল আৰু আশা পালি থাকোতেই এদিন মৃত্যু হৈছিল । এবাৰ কপিলী নদীৰ
পানীয়ে প্রলংকৰ বানপানীৰ সৃষ্টি কৰিছিল । তেনে সময়তে, ধীৰ সিঙে বানপানীত বিধ্বস্ত
লোকসকলক উদ্ধাৰ কৰি থকা সময়তে এটা পানী কেঁচুৱা ঘৰৰ চালত লাগি থকা অৱস্থাৰ পৰা
উদ্ধাৰ কৰিছিল আৰু নিজৰ ল’ৰা হিচাপে
তুলি-তালি ডাঙৰ দীঘল-কৰিছিল, আৰু সেই ল’ৰাটোৱে আছিল- ৰূপাই ।
ৰূপাই নিজৰ জন্ম ৰহস্য কথা
জানি মনত অতি দুখ পাইছিল আৰু আত্মহত্যাৰ নিমিত্তে কপিলী
নদীত জাপ দিছিল । কিন্তু, সোণপাহী আৰু সোণপাহীৰ দেউতাকে ৰূপাইক কপিলী নদীৰ পৰা উদ্ধাৰ
কৰিছিল । পাছলৈ, সোণপাহী আৰু ৰূপাইৰ মাজত প্রেম-পিৰিতী আৰম্ভ হয় । দুয়ুয়ে গোপনে গোসাঁই
পুখুৰীৰ পাৰত প্রায় লগ হয় আৰু দৈহিক মিলন ঘটে লগতে
সোণপাহী অন্তঃসত্ত্বা হয় । কিন্তূ ৰূপায়ে সোণপাহীক বিয়া কৰোৱাৰ বাবে মান্তি নহয় । সেয়েহে,
সোণপাহীয়ে কপিলী নদীত জাপ দি মৃত্যুবৰণ কৰে ।
এনেকৈ লেখক নৱকান্ত বৰুৱাদেৱে ‘কপিলী নদী’ৰ আধাৰত কপিলীপৰীয়া ৰাইজক সামৰি ‘কপিলীপৰীয়া
সাধু’ উপন্যাসখন ৰচনা কৰিছে । লেখকৰ ভাষাত, “মানুহে জানে কপিলী দুখৰো চকুলোঃ আনন্দৰো
চকুলো । কপিলীয়েই কপিলীপৰীয়া মানুহৰ জীৱন । কপিলী জীয়া নৈ । .... “সিঁহতৰ জীৱন আৰু মৃত্যৰ সৈতে এই জীয়া নৈখন মিহলি হৈ আছে ।”